Κάθε εποχή κατά την οποία υφίσταται ένας κοινός εχθρός, συνηθίζεται οι άνθρωποι να αφήνουν στην άκρη άλλα προβλήματα της ζωής τους και προσηλώνονται στην αντιμετώπιση του δύσκολου εχθρού που έχουν απέναντί τους.
Κάτι τέτοιο συμβαίνει κατά την διάρκεια πολέμων για παράδειγμα. Εδώ να σημειώσω πως οποιαδήποτε σύγκριση της παρούσας κατάστασης που βιώνουμε με πόλεμο είναι τουλάχιστον φαιδρή. Να θυμίσω ότι η Ελλάδα κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου είχε σχεδόν ένα εκατομμύριο θανάτους και μία κοινωνική και ανθρωπιστική ισοπέδωση που πρέπει να υπάρχει στη μνήμη μας και να χαίρει σεβασμού.
Γράφει ο Αναστάσης Κουλούρης
Προσωποκεντρικός Σύμβουλος και Ψυχοθεραπευτής
Όμως η κατάσταση που βιώνουμε την περίοδο αυτή, ανεξαρτήτως της προσωπικής επιστημονικής θέσης μου σχετικά με τα γεγονότα, έχει άμεσο αντίκτυπο στην κοινωνία μας ως συλλογικότητα, αλλά και σε ατομικό επίπεδο. Εδώ θα ήθελα να αναφέρω εν πρώτοις, πως η όποια ερμηνεία ή ανάλυση ψυχολογικών φαινομένων, φέρει μία σημαντική δυσκολία. Οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές του εκάστοτε ανθρώπου, διέπονται από μία απαράμιλλη μοναδικότητα. Οπότε κάθε γενίκευση κρύβει αρκετούς κινδύνους.
Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσω να παρουσιάσω πως η χρήση της συμβουλευτικής μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους, κάποιες θεωρίες που ενδέχεται να φανούν χρήσιμες και να κάνω μία προσπάθεια κοινωνιοψυχολογικής προσέγγισης των γεγονότων που ζούμε την περίοδο αυτή.
Μία βασική έννοια που υπάρχει στην κοινωνική ψυχολογία είναι η «ψυχολογική αναδραστικότητα». Μία θεωρία του Brehm η οποία μας λέει πως κάθε φορά που μία προσιτή συμπεριφορά αποσύρεται ή υπάρχει κίνδυνος για να αποσυρθεί, από το πεδίο των επιλογών ενός ατόμου, το άτομο νιώθει ότι περιορίζεται η ελευθερία του, συναίσθημα που του προκαλεί μία κατάσταση ψυχολογικής αναδραστικότητας, την οποία εκφράζει με την τάση ανάκτησης της ελευθερίας του που έχει χαθεί ή κινδυνεύει να χαθεί. Πολλοί είναι οι τρόποι, σύμφωνα με τον Brehm, ώστε ο εκάστοτε άνθρωπος να προσπαθήσει να αμβλύνει ή ακόμη και να επιλύσει την κατάσταση ψυχολογικής αναδραστικότητας την οποία βιώνει. Μπορεί δηλαδή, επί παραδείγματι, να αξιολογήσει θετικότερα από πριν την επιλογή που του απαγορεύτηκε ή έγινε αντικείμενο σχετικής απειλής. Μπορεί να εκφράσει μία επιλογή διαφορετική από αυτήν που του προτάθηκε ή επιχειρήθηκε να του επιβληθεί. Μπορεί επίσης, να διαφοροποιήσει το άτομο την κοινωνική του στάση προς την αντίθετη από την προτεινόμενη κατεύθυνση. Σε κάθε λοιπόν περίπτωση, η ψυχολογική αναδραστικότητα οδηγεί το κοινωνικό υποκείμενο σε μία συμπεριφορά αντίθετη εκείνης που η κοινωνική περίσταση ή ο κοινωνικός φορέας απαιτούν από αυτό.
Να σημειώσω κλείνοντας την αναφορά μου στην ψυχολογική αναδραστικότητα, πως σημαντικό ρόλο στην σπουδαιότητά της, παίζουν τρία σημεία.
Εν πρώτοις, βασικό ρόλο έχει η σπουδαιότητα της υπό απόσυρση συμπεριφοράς, δεύτερον, η αναλογία των συμπεριφορών που αποσύρονται ή κινδυνεύουν να αποσυρθούν και τρίτον οι συμπεριφορές που παραμένουν προσιτές στο κοινωνικό υποκείμενο και ο βαθμός απειλής που νιώθει. Σαφέστερα, η ψυχολογική αναδραστικότητα γίνεται περισσότερη, πρωτίστως, όσο πιο σπουδαία και σημαντική είναι στην αντίληψη του κάθε ατόμου η συμπεριφορά που αποσύρεται από το σύνολο των προσιτών σε αυτό συμπεριφορών.
Δεύτερον, όσο περισσότερη είναι η αναλογία των αποσυρόμενων συμπεριφορών, τρίτον, όσο περισσότερη είναι η ασκούμενη απειλή και τέταρτον, όσο πιθανότερη μοιάζει η υλοποίηση της ασκούμενης απειλής. Όσον αφορά αυτό που βιώνει η κοινωνία μας την εποχή αυτή, η «ψυχολογική αναδραστικότητα» αφορά στον περιορισμό της ελευθερίας κίνησης και επιλογών του κάθε ανθρώπου. Το να μείνει κάποιος στο σπίτι του, συναισθανόμενος ταυτόχρονα ποικίλα άλλα πράγματα, όπως φόβο και άγχος, αποτελεί ένα κράμα το οποίο σίγουρα είναι δύσκολο. Επαναλαμβάνω, πως για κάθε άνθρωπο, το κάθε βίωμα και η κάθε κατάσταση μπορεί να λειτουργήσει ξεχωριστά και μοναδικά.
Στην παρούσα κατάσταση, το κάθε άτομο βιώνει κάτι σε ατομικό επίπεδο ή σε ένα επίπεδο που μπορεί να αφορά ένα μικρό κοινωνικό σύνολο ή μία σχέση. Σε άλλους ενδέχεται να δράσει αρνητικά, σε άλλους άνευ προσήμου και σε άλλους θετικά. Για παράδειγμα, ένας ενήλικας ο οποίος έχει συντροφική σχέση και παιδιά, τους οποίους λόγω υποχρεώσεων επαγγελματικών ή άλλων δε μπορούσε να βλέπει συχνά και να έχει ποιοτικό χρόνο μαζί τους, ίσως οδηγηθεί μέσα από την επιβολή αυτή, να ανακτήσει κομμάτια χαμένα στη σχέση με τα οικεία άτομα. Αυτό βέβαια και πάλι, σχετίζεται από τη διάρκεια του εγκλεισμού και από τις επιλογές που θα κάνει όσον αφορά το πώς θα αξιοποιήσει τον χρόνο που έχει.
Να σημειώσω εδώ, ότι στην ελληνική κοινωνία, η οικογένεια διαχρονικά μοιάζει πολλές φορές σαν έναν σχηματισμό «καμόρας». Τα σύνορα της συλλογικότητας και του ενδιαφέροντος ενός ανθρώπου εκτός από τον ίδιο του τον εαυτό, φτάνουν στο να βοηθά και να ασχολείται με το καλό του άμεσου μόνο περιβάλλοντός του.
Κάτι που παρατηρούμε συχνά, είναι ότι όταν κάποιος άνθρωπος φτιάχνει οικογένεια ή κάνει μία ερωτική, συντροφική σχέση, εξαφανίζεται από τους φίλους του και από άλλες κοινωνικές εκφάνσεις της πρότερης πραγματικότητάς του. Από τα μηνύματα που δίνονται όλο αυτό το διάστημα των περιορισμών, αντλούμε ως βασικό σύνθημα το να μείνουμε σπίτι με τους απολύτως οικείους μας, με τους δικούς μας. Μαθαίνουμε ότι πρέπει να νοιαζόμαστε μόνο για τους εαυτούς μας και άντε το πολύ και για τους σημαντικούς για εμάς. Οι άλλοι μένουν στην αφάνεια και πάλι. Η γυναίκα μου, ο άντρας μου, η σύντροφός μου, ο σύντροφός μου, οι γονείς μου, τα παιδιά μου. Εκεί τελειώνει το συλλογικό, εκεί τελειώνει το ενδιαφέρον. Και διαιωνίζεται αυτή η εμμονική συνήθεια των Ελλήνων που μοιάζει διαχρονική, απλά αλλάζει ο τρόπος και η δομή του σχηματισμού αυτού. Επιπροσθέτως, υπάρχουν τόσοι άνθρωποι γύρω μας οι οποίοι ζουν μόνοι, είτε από ανάγκη είτε από επιλογή. Για αυτούς δύσκολα νοιάζεται ή ενδιαφέρεται έμπρακτα κάποιος.
Σε κάθε περίπτωση, η ψυχολογική βοήθεια που δίνεται μέσα από τηλεφωνικές γραμμές ψυχοκοινωνικής υποστήριξης ή με χρήση ηλεκτρονικών μέσων εν γένει, αποτελεί σίγουρα ένα απάγκιο σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, όμως τίποτα από αυτά δεν μπορεί να υποκαταστήσει την διά ζώσης ψυχοθεραπευτική πράξη και την συμβουλευτική διαδικασία που λαμβάνει χώρα από ανθρώπους κατάλληλα εκπαιδευμένους για να προσφέρουν κάτι τέτοιο. Οπότε, καλό είναι όποιος νιώθει δυσφορία, ή δυσλειτουργικότητα ή κάποιο κίνδυνο όσον αφορά την ψυχολογική του κατάσταση, να έρθει σε επαφή με ανθρώπους που γνωρίζουν το αντικείμενο της συμβουλευτικής ψυχολογίας και μπορούν να βοηθήσουν καταλυτικά σε αυτό.
Αυτό που μπορώ από την θέση μου να πω είναι πως σε κάθε δυσκολία όπως αυτή που βιώνουμε τώρα, κάτι που μπορεί να βοηθήσει πολύ, είναι η έκφραση. Το να εκφραστεί κάποιος σε κάποιον άλλο είναι πολύ σπουδαίο. Να μιλήσει, να εκφράσει αυτά που σκέφτεται ναι νιώθει, είτε είναι αρνητικά είτε θετικά, να τα μοιραστεί. Και συνάμα να είμαστε, όσο μπορούμε, έτοιμοι να ακούσουμε τον άλλον. Είναι απίστευτα αποδοτικό και σημαντικό στις σχέσεις των ανθρώπων να μπορούμε να ακούμε τι μας λέει ο άλλος, χωρίς κριτική και χωρίς ερμηνεία. Να τον ακούμε προσεκτικά, να ακούμε αυτά που μας λέει και όχι αυτά που εμείς καταλαβαίνουμε. Τώρα, αυτό είναι κάτι που μπορεί να δράσει όσο τίποτε άλλο στο να γαληνέψει τις ψυχές μας και κυρίως των ανθρώπων που περνούν δύσκολα. Να αναφέρω εδώ, την μαγική λέξη «ενσυναίσθηση», αυτό που πρέπει να έχει κάθε σύμβουλος που προσφέρει ψυχοκοινωνική υποστήριξη, αλλά φαντάζει ως μία άκρως χρήσιμη έννοια και στις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Σίγουρα δεν είναι εύκολο να κουβαλάμε σε όλες τις πτυχές της ζωής μας και με κάθε συνάνθρωπό μας την αρετή της ενσυναίσθησης, ίσως είναι και ουτοπικό κάτι τέτοιο, όμως μπορούμε να την βάλουμε ως έννοια στη ζωή μας λίγο περισσότερο, κυρίως σε δύσκολες στιγμές όπως αυτές που ζούμε τώρα.
Κλείνοντας, να αναφερθώ σε δύο βασικές έννοιες της θετικής ψυχολογίας, που είναι η ελπίδα και η αισιοδοξία. Έννοιες που μπορούν να βοηθήσουν τον κάθε άνθρωπο να δει το παρόν και το μέλλον του μέσα από ένα πρίσμα θετικό. Θα έλεγα, με μία ισορροπία, καθώς είναι άκρως σημαντικό να θυμόμαστε την αριστοτελική ρήση, «μέτρον άριστον». Η αισιοδοξία και ο ρεαλισμός, όταν συμπορεύονται δίνουν πιθανότατα ένα ισόρροπο αποτέλεσμα που βοηθά τον άνθρωπο να προχωρά στη ζωή του με έναν τρόπο που επιφέρει στην ψυχολογική του κατάσταση ένα θετικό πρόσημο.
Η ελπίδα λοιπόν, συστήνεται με δύο υλικά, εν πρώτοις, την υποκειμενική αντίληψη της επιτυχίας κυρίως σε σχέση με αυτό στο οποίο αποβλέπει κανείς. Αυτό αφορά στην αίσθηση του ατόμου ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει την ενέργειά του αποτελεσματικά, ώστε να επιτύχει κάτι και είναι μία νοητική διεργασία που πραγματοποιείται. Δεύτερον, συστατικό της ελπίδας είναι η υποκειμενική αντίληψη της ικανότητας του ατόμου να παράγει τα κατάλληλα εργαλεία ώστε να υλοποιήσει αυτό στο οποίο αποβλέπει, σημαντικό μέρος του οποίου είναι και η ικανότητά του να ελπίζει σε κάτι συγκεκριμένο και χειροπιαστό.
Η ελπίδα προσφέρει πολλά στον άνθρωπο και έχει θετικές συνέπειες στην ψυχολογική προσαρμοστικότητά του, στα επιτεύγματά του, στην επίλυση προβλημάτων, καθώς και στο κτίσιμο σχέσεων με τους άλλους. Η αισιοδοξία από την άλλη είναι μία έννοια που δείχνει την σταθερή τάση του ατόμου να πιστεύει πως έχει περισσότερες πιθανότητες να του συμβούν καλά πράγματα στη ζωή του, παρά άσχημα.
Αυτό δεν σημαίνει πως η αισιοδοξία είναι μία ουτοπική πραγματικότητα, αλλά είναι μία τάση του ατόμου που μπορεί να εδράζεται σε ικανότητες που έχει και να εμφορείται από στοιχεία που ενυπάρχουν στον εαυτό του, αλλά μπορεί να είναι και ένα εγγενές χαρακτηριστικό, το οποίο ανεξαρτήτως παρατηρήσιμων παραγόντων, υφίσταται.
Ο άνθρωπος και οι κοινωνίες, στην πορεία της πραγμάτωσής τους αντιμετωπίζουν διάφορα γεγονότα και καταστάσεις, άλλοτε ευχάριστες, άλλοτε δυσάρεστες. Το βασικό ζήτημα λοιπόν, είναι το πώς επιλέγουν να βιώσουν κάθε τι, ποια είναι η φιλοσοφία της ζωής τους, η κοσμοθεωρία τους δηλαδή και πως βέβαια λειτουργεί το κράτος και η δημοκρατία σε αυτά. Η λέξη «ισορροπία», δίνει ίσως αρκετές απαντήσεις σε αυτό, όμως ο κάθε άνθρωπος βουτάει στην ψυχή του και στην σκέψη του και ανακαλύπτει ο ίδιος τους δικούς του κρυμμένους θησαυρούς και βάζοντάς τους στην φαρέτρα του, πορεύεται, εκεί που του δείχνει η προσωπική του πυξίδα και μαθαίνει από αυτήν την διαδικασία.